As illas que trouxeron Roma

As últimas intervencións arqueolóxicas están a revelar unha fotografía cautivadora do último tramo do río Ulla, alí onde se xunta coa ría de Arousa. Coa descuberta do Mercado dos Mouros, en Valga, os investigadores están a obter un posible fascinante retrato da penetración do primeiro comercio romano en Gallaecia: pequenas illas pantanosas no sur da ribeira do río Ulla que exercerían de pequenos destacamentos comerciais, conectando por vez primeira a cultura romana co interior do país dos galaicos.

A descuberta do Mercado dos Mouros debeuse á teimosía de varios veciños de Valga, desde o alcalde José María Bello ao pescador Pepe Potel, veciño do lugar máis próximo ao sitio arqueolóxico, Laxe. O señor Potel buscou pola ribeira do Ulla en marea baixa e atopou unhas estruturas de pedra liñais que tiñan uns 60 metros de longo. Logo decatouse de que había unha finca próxima nun lugar no que lembraba que os devanceiros da casa aludían a el coma o sitio no que os mouros facían un mercado. Con tan suxerentes pistas, o concello fixo unha limpeza do sitio e no tocón dunha árbore caída atoparon unhas cerámicas de cronoloxía romana.

O concello conseguiu unha pequena subvención de cultura para facer unhas sondaxes arqueolóxicas. E as sondaxes confirmaron que as vellas lendas tiñan sentido.
O sitio arqueolóxico é como unha especie de plataforma elevada algo máis dun metro sobre as brañas do redor no río e que ocupa algo máis dunha hectárea. "De feito, nas marés altas de setembro, o contorno do sitio fica totalmente inundado e non era accesible", indica David Abella, director da intervención e arqueólogo da empresa ARGOS, dando unha idea de certo emprazamento defensivo. O equipo científico tivo moita fortuna. Dos 32 metros cadrados que escavaron en dúas sondaxes localizaron evidencias nos dous.



Escavación do edificio de almacenamento. Foto: ARGOS Arqueoloxía

Un edificio de almacenamento
Nunha delas apareceu unha construción de pedra e dentro dela numerosos fragmentos de cerámica de almacenamento romana, coherente coa atopada noutros xacementos costeiros galegos, como ánforas Halltern 70, campanienses, Dressel I ou posteriores. "Non apareceron estruturas portuarias no sentido de amarre do río, pero si atopamos materiais de contextos claramente portuarios como todas estas ánforas". O equipo de Abella infire que se pode tratar dun almacén vinculado a este tráfico comercial. "Resulta coherente con outros materiais que nos atopamos no río Ulla e en Arousa, unha gran explosión comercial que se produce ao redor do século I e que foi estudado por outros arqueólogos como Alfredo González Ruibal ou Rafael Rodríguez e definido coma o ciclo tardorrepublicano".

Segundo estes autores, a relación comercial entre os galaicos e as culturas mediterráneas pasou por distintas fases, pero tamén por distintas culturas. O ciclo tardorrepublicano corresponde á hexemonía romana sobre as colonias púnicas, con posterioridade á expedición de Xulio César sobre Brigantium no 61 a.C., cando os romanos gañan os roteiros comerciais do Atlántico. Aínda que os materiais aínda están en estudo, Abella sinala que a cronoloxía do emprazamento parece comezar aí, beireando o cambio de milenio e chegando ata o século III, reducíndose moito despois este tráfico comercial no emprazamento, que parece sobrevivir ata o século V. "Isto entraría perfectamente dentro da dinámica comercial e histórica romana desta zona".



Escavación da cabana en negativo. Foto: ARGOS Arqueoloxía

A outra sondaxe amosou unha vivenda que apareceu en "negativo", é dicir, apareceron as trazas na terra dunha vivenda de madeira ou palla-barro, de máis de cinco metros de diámetro. No seu interior había un chan de arxila e un pequeno fogar. A cerámica común que apareceu tampouco era indíxena: era cerámica común romana, o cal lle permite avanzar aos arqueólogos que o espazo non só era comercial, senón tamén habitacional.

As illas comerciais do Ulla
A configuración do sitio arqueolóxico, lixeiramente elevado sobre un contorno inundable, chama a atención de Abella. "Aínda non se fixeron estudos xeolóxicos que poidan determinar a composición morfolóxica primitiva do Ulla. O Mercado dos Mouros non ten unha configuración defensiva visible hoxe, pero esas características de elevación no terreo, de achairamento interior, de ficar aillado do contorno, son moi evidentes", sinala Abella, que inevitablemente compara este emprazamento con outro que se atopa moi próximo: as Torres do Oeste. "Aí está o X da incógnita", puntualiza gráficamente Abella.

Aínda que a maior parte da xente visualiza nas Torres do Oeste o castelo medieval construido para a defensa contra as invasións normandas, o certo é que baixo elas fican as evidencias dun asentamento castrexo no que apareceron un bo número de evidencias de contacto comercial romano. O nivel castrexo e romano das Torres foi arrasado coa construción do castelo, pero os fragmentos cerámicos achados en diferentes puntos permiten coñecer algo da vida anterior do lugar. As Torres do Oeste tamén puideron ser inicialmente unha illa ubicada preto da ribeira. "Estamos pensando en lugares como as Torres ou o Mercado dos Mouros como pequenos portos secundarios situados no río que captan parte do comercio e o redistribúen cara o interior das súas demarcacións". Así que se cadra a imaxe que vira un comerciante romano cando se adentrara no Ulla é unha serie de pequenas illas, separadas da ribeira por unha zona pantanosa ou cenagosa, nas que habería unha tradición de intercambio comercial.

As autoestradas do mar
A rede comercial continuaría río arriba, cara o último establecemento comercial navegable do río Ulla, que sería o porto localizado nas proximidades de Ponte Cesures, aínda que non hai acordo sobre o lugar exacto no que estaría localizado. "Pensemos que todo isto sucede antes de que se constrúan as vías romanas", sinala Abella. "A nivel hipotético, pódese falar de que os comerciantes aproveitan ao máximo vías navegables como as rías e os seus ríos, para chegar o máis profundo posible no país coas mercadorías. Os ríos galegos son auténticas autoestradas de penetración destes influxos comerciais e culturais cara o interior", indica o arqueólogo, que apunta que "é moi chamativo que haxa poboacións romanas importantes no fondo das rías, alí onde se conectan con vías naturais como a Depresión Meridiana".

Así as cousas, o Ulla convírtese nun escenario clave para comprender o contacto entre os galaicos e os romanos a través das vías comerciais, pero segue a manter unha serie de incógnitas. En teoría, a poboación importante da zona sería a famosa Iria Flavia, unha importante poboación romana localizada ao redor da basílica actual. "Pero de Iria sábese moito pero non se coñece nada", opina irónico David Abella. "Realmente aínda temos moi poucos datos de excavación sobre a configuración e a cronoloxía de Iria Flavia". A segunda das incógnitas é o feito de que todos os elementos romanos localizados no tramo final do Ulla están na ribeira sur do río. Non parece existir nada relevante, polo momento, na ribeira norte. "Isto sería lóxico na ría, onde os portos naturais que están no sur da ría están máis abrigados", sinala Abella, "pero no interior do río non parece existir ese condicionante. Hai algún tipo de factor que descoñecemos". O sur do río mesmo parece concentrar antigos monumentos, como a misteriosa Turris Augusti, construída enfronte da desembocadura do Sar e aínda sen localizar, ou grandes fortificacións de época romana coma o Castro Valente.

Coherente coas lóxicas económicas, comerciais e políticas que se conclúen de escavacións noutros lugares da costa galega, as novas escavacións no Ulla amosan o dinamismo social e humano dos momentos nos que Roma comeza a facerse presente na antiga Gallaecia: o pacífico comercio marítimo estaba a anunciar, nese cambio de milenio, a chegada das Lexións.