Os pazos que nos marcan

Todo o mundo coñece os pazos, esas construcións grandes e señoriais que abundan polo noso rural e mesmo nas cidades. Pero á hora de falarmos de cómo os definir, cales son as súas orixes ou mesmo cantos hai, comezan as dúbidas. Para paliar o descoñecemento que aínda hoxe existe sobre este característico ben do noso patrimonio, o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento está a desenvolver un proxecto de investigación.

El pazo e Tovar: Espacios, perspectivas, tiempos é o título do volume que presentaba recentemente o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. Coordinado por Carlos Andrés González Paz, a obra céntrase neste monumento da Mariña lucense e contextualiza con diferentes artigos as orixes e as variedades da institución dos pazos. Sen ser unha obra pioneira neste campo, o estudo achega unha síntese global deste fenómeno ao tempo que investiga polo miúdo o lugar que lle dá título. “En Galicia hai moitos estudos parciais ou de historiadores locais sobre edificios concreto ou os pazos dun territorio. No entanto queda moito debate para poder discernir as cuestións máis básicas sobre estas entidades”, explica González Paz. Aínda que pode semellar curioso que falten análises sobre o que sen dúbida é un elemento fundamental da nosa paisaxe e da historia do país, González apunta que “acontece con moitos elementos do patrimonio cultural, aos que se lles presta máis atención ou menos segundo o momento. No seu día houbo un certo auxe da cultura castrexa na investigación histórica, logo traballouse moito a Idade Medias e os castelos, mosteiros ou igrexas. Pero a Idade Moderna, que se pode definir como a Galicia dos Pazos queda fóra destes proxectos”.

A xente
“Cando falamos da cultura dos pazos en Galicia estamos a abordar un fenómeno que ten dous elementos. Por unha banda están os pazos como obxecto material. Pola outra está a xente que os construíu e habitou, que é un subgrupo moi específico de xente”, lembra este investigador. A fidalguía, como fenómeno especificamente galego , xorde co abandono das grandes familias nobres do noso país, quedando a xestión das súas rendas e recursos nas mans deste colectivo. “Nace cara a finais da Idade Media e o comezo do século XVI, e trátase dun grupo moi heteroxéneo que inclúe herdeiros, escudeiros, cregos ou pequenos fidalgos que se van enriquecendo e que constrúen este tipo de edificacións”.

Os edificios
“Para considerar algún edificio pazo a nivel popular interveñen elementos non só arquitectónicos senón de tradición, de quen o construíu ou de quen o habitou”, explica González. Así, desde casas que por tamaño ou algún elemento decorativo destacan no conxunto da aldea, ata auténticos castelos, o termo pazo ou casa grande abrangue todo un universo de construcións. Dentro desta inmensa variedade, á hora de buscar unha definición, González e outros investigadores remítense, con reservas á que deu no seu día Martínez Barbeito de “capela, pombal e ciprés, pazo é”. “Viña a dicir que é un edificio no noso territorio que ten características distintivas como o tamaño, a decoración, ou elementos como a capela, xardíns, labras heráldicas ou o pombal”. A estas pódense engadir aínda outros riscos distintivos como as chemineas de grande tamaño, os muros e portóns, as balaustradas ou as fontes, sen que nin moitos menos estas características sexan compartidas pola maioría dos pazos do país. Polo xeral o pazo consiste nun conxunto de edificacións, no que, canda a unha principal dedicada a usos residenciais, mantéñense outras que amosan o carácter de unidade de produción agrícola e gandeira do complexo, como celeiros, cortes ou casas para a servidume. O pombal, en concreto, constituíuse como un auténtico símbolo do poder do señor sobre o seu contorno. “Amosáballe aos labregos que non podían matar as pombas do señor aínda que lles comesen o gran”.

Orixes escuras
Do mesmo xeito que non hai acordo na definición, tampouco está moi clara a orixe destas construcións. “Hai autores que apuntan ás vilas galaicorromanas que aparecen nalgunhas fontes como antecedentes. Logo existe un baleiro histórico de documentación ata os séculos IX e XI no que xa aparecen mencionados os Palatium, como residencias dos señores”. A función defensiva destas construcións deixouse sentir en elementos como as almeas ou as torres, que se conservarían durante séculos como distintivos de moitos pazos no país.

Evolucións
Ademais da variedade tipolóxica, hai que sinalar que os pazos evoluíron ao longo do tempo, sendo ademais unha das vías de penetración de novidades estilísticas e arquitectónicas no noso país. “A finais da Idade Meda o termo refírese a unha construción que conta cun elemento fortificado, e que non necesariamente era vivenda”. A partir do século XVI xa aparece como unha construción vencellada á fidalguía”. Construcións como o pazo de San Paio de Narla, Monterrei ou as Torres do Allo, así como o propio Pazo de Tovar amosan nos seus feitíos restos de cómo eran estas construcións naquela altura. “A partir do século XVII detéctase o impacto do barroco. Comezan a aparecer mesmo pazos de autor como é o de Sistallo, da Terra Chá, deseñado no XVIII por Clemente Fernández Sarela”. De xeito paralelo aos avances arquitectónicos, o pazos foron albergando tamén outras innovacións. “Co tempo vaise dando un gusto crecente polo refinamento e o ornato”. Desta época son os máis espectaculares pazo dos país. “Está Oca cos seus xardíns na Estrada, Caldaloba na Terra Chá ou Gradaille no Valadouro”

Abandonos e reconversións
O abandono destes elementos coincide no século XIX coa desaparición do sistema de señoríos e das rendas. “Moitos abandónanse ou fican como espazos escuros condenados á desaparición”, un mundo en moitos casos de miseria que quedou retrato na novela Los pazos de Ulloa de Emilia Pardo Bazán. No entanto, nese século e mesmo no século XX, construíronse aínda pazos en Galicia. “Xa non pertencerían a esa cultura de pazos. Responden a outra tipoloxía e dáselles un uso diferente”, abandonando a súa función produtiva agrícola e gandeira. O ascenso económico da burguesía fai que en moitos casos estes espazos pasen a se empregar como residencias campestres, ao xeito das manoir francesas ou das manor houses británicas, perdendo a súa función produtiva. Esta evolución explica a situación de boa parte dos pazos que se conservan no noso país. “Case todos permanecen agora mesmo en mans privadas. Moitos revendéronse a profesionais liberais”.

A propiedade e a conservación
Sobre a evolución da propiedade dos pazos, este investigador advirte que “en Galicia, por mor da política matrimonial endogámica dos fidalgos, moitos pazos acabaron en poucas mans. Unha mesma persoa podía ter no seu poder 5, 10 ou mesmo catorce morgados, e dentro de cada un destes desde un a catro pazos”. Esta situación motivou que en moitos casos se mantivese un só destes edificios como residencia habitual, mentres os outros esmorecían. “Quedaban administrados por mordomos que cobraban rendas e non investían na súa conservación”. Deuse noutros casos que, coa redención dos foros, moitos destes lugares pasaron a mans de antigos caseiros, como foi o caso do Pazo de Tovar. “Nestes casos a economía non lles permitía conservar toda a estrutura, entón polo xeral mantíñase habitable a parte residencial e algúns elementos que se adaptaban as súas necesidades, pero a capela e outros elementos ficaban abandonados”. Sen poder xeneralizar sobre o estado dos pazos do país, González Paz advirte que “temos visto exemplos de todo”. Hai algúns de propiedade pública que están perfectamente conservados, como o de Tor, Mariñán ou Castrelos. Dentro dos que están en mans privadas, algúns conservan a súa aparencia antiga pero noutros casos sufriron o impacto de novos gustos. E son moitos os casos nos que a ruína está asentada ou directamente desapareceron”.

Futuro de investigación
Encol do futuro destes elementos, o CSIC está a colaborar na creación do Museo e Centro de Interpretación da Cultura dos Pazos Galegos que se localizará precisamente no Pazo de Tovar, en Lourenzá. De xeito máis inmediato, o vindeiro 3 de xullo celebrarase na sede do CSIC en Compostela un workshop no que distintos investigadores do fenómeno dos pazos presentarán as súas comunicacións. “Compararanse pazos de diferentes lugares de Galicia, do interior e da Costa, do norte e do sur de Lugo. Queremos ver como se adapta esta cultura a diferente hábitats socioeconómicos”. O mesmo días, ás 20 horas, presentarase o libro sobre o Pazo de Tovar. No marco deste mesmo proxecto os días 16 e 17 de xullo celebrarase en Madrid un encontro ibérico sobre a cultura dos pazos nos que se analizarán as semellanzas e diferenzas do fenómeno en diferentes lugares. E é que, malia ao específico do fenómeno dos pazos en Galicia, existen a nivel continental elementos semellantes. A nivel peninsular, a súa existencia fica restrinxida ao Norte: “Asturias, Cantabria, Castela, Leóns, ou Valencia teñen exemplos semellantes. No Sur, logo da Reconquista, o percorrido histórico é diferente, os cortijos xa teñen máis en común cunha granxa do que cun pazo”, lembra este investigador. Canda a investigadores destas áreas, as actas do encontro incorporarán textos de Inglaterra, Francia, Portugal ou Italia “que semella que tivo unha grande influencia nos pazos galegos a través das vilas do Quatroccento e do Cinquecento”, advirte González Paz. Semella que, aos poucos, poderemos ir sendo máis conscientes da importancia deste fenómeno e das súas implicacións na Historia e na configuración do noso país.