Unha nova ollada ao periodo altomedieval

Atópase entre dúas etapas ben coñecidas en Galicia: o mundo romano e a Baixa Idade Media. Pero a día de hoxe, o longo periodo entre a caída do Imperio Romano e o xurdimento do feudalismo segue espertando moitas incógnitas entre os investigadores. Un seminario do Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe da USC e o Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC tenta poñer coñecementos ambientais, arqueolóxicos e históricos sobre a época.

Na súa recente tese de doutoramento, o arqueólogo Xurxo Ayán sinala que Galicia é un dos países que ten maior superficie escavada da Idade do Ferro. Sen embargo, esta abundancia de datos sobre unha época contrasta coa escaseza de investigación arqueolóxica (e a ausencia de documentación) arredor do dilatado e heteroxéneo período que vai desde o final do Imperio Romano ata a conformación do feudalismo no século X. Onde vivían? Como se organizaban? Que é o que acontece nese período?

Baixo a coordinación do catedrático de Historia Antiga da USC Marco García Quintela, e coa asistencia de Pablo Díaz, un dos maiores especialistas no periodo que se coñece como Antigüidade Tardía, e que comprende o final do Imperio Romano e os reinos xermánicos da Península, onte e hoxe está a celebrarse en Santiago de Compostela o “Seminario sobre Antigüidade Tardía y Alta Idade Media”. O obxectivo, segundo Marco García Quintela, é compartir coñecemento de investigación ao redor dun período que aínda pode reportar moitas sorpresas.

Unha auténtica transformación da paisaxe
O clima, un elemento de moita variabilidade ao longo da historia dun territorio, amósase especialmente interesante en Galicia. Despois dunha etapa moi benévola coñecida coma o "periodo cálido romano", e que se sitúa máis ou menos no cambio de era e coincidindo coa conquista romana da Gallaecia, os séculos V e VI coñécense como unha "pequena idade do xeo", no que Europa vive un enfriamento global. Pero con condicionantes. Segundo a investigadora Manuela Costa-Casais, do Incipit, o noroeste peninsular ten matices: o enfriamento aquí é algo menor que noutras partes da Península ou de Europa.

Pero os datos ambientais sementan unha contradición aparente, que explicaron investigadoras como Noemí Silva ou Cruz Ferro: as investigadoras localizan o nivel de contaminación de metais producido pola actividade metalúrxica que se revela que desaparece de xeito radical na Antigüidade Tardía en relación á produtiva época anterior do Imperio Romano. Sen embargo, hai outro proceso máis: rexístrase, en moi pouco tempo, unha deforestación masiva do país, como se se ocuparan espazos agrícolas antes non empregados. Este cambio, coincidiron os especialistas en edafoloxía, é literalmente brusco. Que resposta hai?

Pois paradoxicamente non hai ningunha resposta clara para isto, aínda, desde a arqueoloxía e a Historia. Para o catedrático Pablo Díaz, esta contradición dos datos ambientais pode estar a revelar cambios sociais notables, pero faltan datos. Algúns investigadores especulan cunha caída masiva da poboación para este período, pero o debate aínda está na cerna: outros non ven viable un descenso poboacional da Península Ibérica para este momento.

Paula Ballesteros presentou as evidencias de algo que conecta indirectamente co fenómeno de deforestación anterior en Galicia. A través da análise de diferentes terrazas de cultivo e outras estruturas agrarias, demostrou que os procesos de creación de elementos tan característicos da paisaxe agraria galega coma os socalcos proveñen dos séculos VI e VII, xusto nese momento de deforestación. Felipe Criado, director do Incipit, sinalou un dos elementos máis conclusivos das investigacións do Instituto no ámbito das estruturas agrarias: "durante moito tempo creuse que a paisaxe agraria galega proviña da Baixa Idade Media, pero agora sabemos que non é así, é moito anterior: fórmase en gran medida entre os séculos VI e VII".

Manuel Gago aludiu a partir da presenza de importantes fortificacións con indicios de edificación tardorromana a outra das grandes incógnitas sobre a época: a sociedade e os homes que edificaron, ao longo da Depresión Meridiana, fortalezas de dimensións enormes no contexto mesmo europeo, como o Monte Aloia ou Castro Valente. "A falta de investigación fai que, polo momento, só teñamos indicios e non evidencias sobre as épocas de edificación de algunhas destas fortificacións, pero parecen ter sido construídas nun horizonte da antigüidade tardía".

Transformación cultural
O seminario tamén evidenciou outros elementos que permiten comprobar unha interesante activación na construción da paisaxe cultural galega. A través da análise de dous singulares monumentos do rural galego, o monumento de Santa Eulalia de Bóveda (Lugo) e o do forno castrexop de Santa Mariña de Augas Santas (Armea), a arqueóloga Rebeca Blanco demostrou, a través da análise das fases de edificación, a singular forza de monumentalización que collen os dous monumentos durante a Alta Idade Media, nos que se singularizan partes destacadas da súa construción. Son espazos que ata agora non foran percibidos coa óptica altomedieval pero que revelan un importante dinamismo na construción da paisaxe simbólica.

A investigación sobre altomedieval revela o enorme campo para o estudo da época en Galicia, que nos últimos anos está cobrando cada vez máis atención para os investigadores.