O Consello da Cultura Galega aborda nun congreso a producción cinematográfica da emigración galega

1928. No porto de Vigo un gran barco descarga latas e maletas dos emigrantes que retornan á terra. Entre as súas equipaxes unhas latas cinematográficas conteñen a metraxe “Porriño en Buenos Aires” unha gravación de cómo vivía a colonia emigrada do Porriño na capital bonaerense. É un exemplo do chamado cinema de correspondencia, un dos diferentes fenómenos cinematográficos que a emigración deixou en Galicia e que se aborda desde hoxe nunhas xornadas en Santiago.

“A emigración desenvolveu un impacto efectista nas artes plásticas, sendo o cine unha delas e este ciclo é un bo exemplo”. Son as palabras de Marcelino Fernández, membro do Arquivo da Emigración Galega e un dos coorganizadores das Xornadas sobre “Cine e emigración” que hoxe comeza en Santiago de Compostela. Unhas xornadas que pretenden ofrecer ó público produccións cinematográficas realizadas a raíz da emigración galega, ademais de reflexións sobre quen ten estudiado o fenómeno (historiadores, cineastas e literatos e institucións interesadas polo tema). Estas xornadas contan co patrocino da Consellería de Emigración e colaboran o Centro Galego das Artes da Imaxe e o Concello de Santiago.



Os principais puntos de análise da emigración galega abórdanse desde e o punto de vista histórico, de cifras, datos, nomes, a súa forma de asentamento, as súas relacións desde a diáspora... pero de todos ben sabido é que boa parte da intelectualidade galega veuse obrigada a emigrar. E con eles foise tamén unha forma de facer arte, en todas as súas dimensións e disciplinas. Con eles emigraron as letras, os sons, as ideas e tamén as imaxes. Nas adegas do barcos que facían as pasaxes entre Vigo e Coruña e a américa, o alén da terra, viaxaban as equipaxes, as pequenas ferramentas; e entre este ir e vir pasaban tamén latas cinematográficas, colectores dun imaxinario iconográfico que servía para establecer puntos de conexión co que estaba detrás das augas.



Non todo o cine que deu de si o fenómeno da emigración tivo a mesma raíz e esencia, e nestas xornadas fanse fincapé nestas diferencias. Estaban os intercambios de imaxes sobre o que os galegos facían en cadansúa beira do atlántico, era o cinema de correspondencia, co que se inician as xornadas. Están os documentais e as produccións profesionais que recolleron en base ó fenómeno social e que centran o segundo día das xornadas. E destacan os estereotipos dos galegos ou dos emigrantes en cada un dos países de acollidas. Os famosos “gallegos” ou “gaitos” que se centran as dúas últimas sesións, que abordan a emigración galega no cinema arxentino, a través dos seus estereotipos




Cinema de correspondencia


A correspondencia implica unha forma de comunicación a dúas bandas. E houbo, ademais das cartas escritas e manuscritas, unha especie de correspondencia á marxe da oficial e con importancia entre as colonias de emigrantes en cada país. Eran traballos de encarga realizados por sociedades galegas que filmaban ós seus coñecidos en actos sociais e culturais e que podían ser de Galicia remitidos á américa ou viceversa. Desde Galicia unha das figuras máis importantes foi José Gil realizador de “Nuestras fiestas de allᔠe “Galicia Buenos Aires” que se poderán ver hoxe no Teatro Principal e que foron restauradas hai dous anos polo Consello da Cultura Galega. Da outra banda, é dicir, das produccións que chegan desde a América proxectaranse “As imaxes de Castelao” de Eloxio González, outro dos nomes clave dentro deste cinema de correspondencia. Unha forma de documentar estampas da vida social, que servían ós outros de referente como se estaban a desenvolver a vida, para os emigrante servían para saber como se investían os cartos que mandaban á súa terra, e para os que quedaban, era unha mostra da opulencia americana porque sempre se retrataban festas e agasallos.




Cine sobre a emigración


A emigración deixou de si moitos movementos sociais, imaxes e moitas feridas. Pero tamén historias e lendas para recrear a través da literatura e do cine. Houbo moitos creadores dese imaxinario que a emigración creou que se dedicaron a contemplar, a distanciarse ou empatizarse con personaxes a través das cámaras. E xurdiron así obras como “sempre Xonxa” (1989), “Mamasunción” de Chano Piñeiro que foron reflexo deste movemento desde un punto de vista máis profesionalizado. Aínda que neste segundo día só se emitirán estas dúas producción s cómpre recordar que foron poucos os galegos que se puideron inserir nos países de adopción nunha profesión tan minoritaria como é o cine. “Voluntarios” ou “forzosos” da emigración houbo un grupo de nomes que aí conseguiron facer da sétima arte unha profesión (aínda que a súa actividade non sempre tivo que ver con Galicia). Son nomes como Carlos Velo, Ricardo Núñez, Demetrio Bilbatúa ou María Casares.




Estereotipos na pantalla


As Xornadas pechan centrándose en Arxentina, que xunto con Cuba e Uruguai, convertéronse nos principais productores cinematográficos do cinema galego na emigración. E cada país deu lugar á creación de propios mitos, ou figuras estereotipadas a raíz dos chistes de galegos, caricaturas, programas na radio e tamén no cinema. En Cuba deuse lugar ós “Gaitos” e na arxentina os “gayegos” convertéronse nas figuras do cinema máis populares. As xornadas céntranse en dous estereotipos, o da Cándida (o máis famoso no que Nini Marshall deu vida a unha pobre, orfa, moi inculta, criada en casa acomodada á que lle pasaban mil e unha situacións inverosímiles). Outro dos tópicos nos que se afondará no ciclo é o do “gayegos” almaceneiros (de productos non perdurables e cos que pretendían facer grandes farturas). Sempre visións ácidas e críticas e moi pouco positivas da presencia dos galegos nos países de acollida.



Co escasa que é a tradición audiovisual en Galicia, a emigración convértese en toda unha especificidade; en todo un filón por analizar e descubrir co que se pretende aclarar nestas xornadas que ofrecen por primeira vez e de balde algunhas produccións descoñecidas para o gran público.