A ciencia intuitiva do Botafumeiro

É unha das tradicións máis antigas vencelladas ao fenómeno xacobeo. Logo de séculos de práctica, o lanzamento do Botafumeiro semella na actualidade algo natural. No entanto, detrás do traballo dos tiraboleiros para alzar ata o teito da nave este incensario, agóchase toda unha serie de principios científicos que non serían descubertas ata varios séculos despois de que comezase este costume. Agora, un libro do Consello da Cultura e Hércules de Edicións recolle o traballo do físico Jesús R. Sanmartín sobre esta cuestión.

Malia a que este incensario xigante está a se lanzar desde aproximadamente o século XIII, non foi ata os anos 80 do século XX que a ciencia se preocupou de analizar polo miúdo o mecanismo polo que funcionaba. Foi entón que o investigador americano Jearl Walker fixo unha mención ao aparello no seu libro The Flying Circus of Physics, no que recollía curiosidades da vida cotiá desde a perspectiva da física. Ao ver aquela referencia, Jesús R. Sanmartín, profesor de Física Aplicada na Escola de Enxeñeiros aeronáuticos de Madrid, decidiu investigar un pouco máis o caso. “A verdade é que me deu vergoña que a primeira referencia sobre este incensario a fixese un estadounidense, así que fun á Catedral a tomar medidas, tirar fotografías e observalo. E a raíz diso preparei un artigo. Eu son da Estrada e vírao moitas veces”. As súas conclusións, na forma de dous artigos en publicacións internacionais, apuntan o carácter pioneiro de moitos dos coñecementos que se aplicaban de xeito intuitivo desde a Idade Media, e que non serían explicados ata moito máis tarde.

Bombeo paramétrico
Resumindo moito o tema, podemos dicir que o Botafumeiro é en realidade un péndulo que ten un radio variable de oscilación. Segundo explica Sanmartín, “para funcionar emprega o bombeo paramétrico. O exemplo que serve para o explicar é o dun neno que se ergue e se dobra nun columpio e vai conseguindo aumentar a amplitude da oscilación”. Claro que ao actuar sobre un obxecto alleo e non sobre o propio corpo, cómpre moita práctica para dar co xeito exacto de introducir enerxía no proceso para conseguir que o Botafumeiro chegue á altura desexada. Máis concretamente, na práctica dos tiraboleiros, a cuestión é erguer o Botafumeiro cando pasa exactamente pola vertical, a tirar da corda, e soltar corda e incrementar así a súa lonxitude cando chega ao punto álxido da súa traxectoria. Deste xeito vaise incrementando aos poucos o radio de xiro do aparello, que chega a atinxir practicamente os 90º de inclinación, quedando case paralelo ao chan da Catedral. “Ata finais do XVI e do XVII non se estudaran os péndulos, e o feito de que ademais teña un radio de xiro variable é unha novidade clara. Que eu saiba a nivel mundial non existen artefactos semellantes”, lembra este investigador. “O Códice Calixtino fala dun botafumeiro de prata que ao meu ver foi o primeiro. Fálase de que antes houbo outro, pero debeu de ser unha lámpada estática como a que existía en San Pedro, en Roma”, o que faría deste aparello un artefacto pioneiro neste tipo de movemento.

Coñecemento depurado
En xeral, segundo explica o físico, “o sistema de lanzamento está optimizado”. A introdución da enerxía faise no momento axeitado e o botafumeiro acada axeitadamente a máxima oscilación posible. “O que si se podería mellorar é o sistema de parado. O que se fai actualmente é deixar de tirar e de soltar, e iso fai que vaia parando. Pero cando chega a aproximadamente 40º o frenado é máis lento, e iso esixe que un dos tiraboleiros o colla en marcha, doutro xeito tardaría moito en parar. Se invertisen o proceso e soltasen corda cando pasa pola vertical e soltasen corda no ángulo máis alto, conseguirían que parase moito antes”, explica. Sanmartín chegou a explicarlle esta cuestión ao xefe dos tiraboleiros, pero polo de agora o sistema de detención segue a ser o mesmo. O que si comprobou o equipo responsable de lanzar o incensario é que o sistema non funciona igual con pesos máis pequenos do que o botafumeiro. “Probaron coa chamada alcachofa, o adorno que colga na cúpula. Ao ser máis lixeiro, aídna que tiren non consiguen introducir a mesma enerxía, como máximo poderían chegar a 30º de amplitude”.

Aerodinámica e tamaño
Logo tamén está a cuestión aerodinámica do botafumeiro. Ao traballar Sanmartín en aeronáutica, non deixou de lado esta cuestión. e a aproveitar a súa amizade cun profesor , someteron a probas nun túnel de vento un modelo a escala do botafumeiro (adquirido nunha tenda de recordos de Compostela), no Instituto Nacional de Técnia Aeroespacial dos Estados Unidos. “A partir de aí puiden ver qué forza exercía o aire sobre o botafumeiro e en que xeito o aire inflúe na súa traxectoria. Unha vez chegado aos oitenta e moitos grados de inclinación, por moito que tiren os tiraboleiros non poden conseguir que chegue a outra altura”. De xeito semellante, Sanmartín concluíu tamén que nunha nave de maior tamaño que a de Santiago, como podería ser o dunha catedral gótica, o esforzo necesario para conseguir un arrandeo semellante ao que desenvolve o aparello esixiría a participación de preto de medio cento de tiraboleiros.

Limitar o caos
A afinación que conseguiu o proceso de lanzamento chegou ata o punto de que o torno polo que pasan as cordas das que tiran os tiraboleiros inclúe unhas guías que, sen apenas rozar a corda conseguen diminuír en grande medida as posibilidades de que o aparello mude a súa traxectoria. “Mesmo facendo un bombeo óptimo, tirando e soltando no momento exacto, ao ser un péndulo esférico, pode presentar caos”, é dicir, ter unha serie de movementos incontrolados, tal e como explicaron, xa no século XIX experimentos como o de Foucault ou as investigacións do matemático Poincaré. Malia a estas medidas de precaución, houbo diferentes accidentes co péndulo. “Hai noticia de dous accidentes. O botafumeiro puido ser a primeira evidencia experimental de caos determinista, o cal é moi interesante”. O sistema do torno facilita ademais o lanzamento do incensario. “Que alguén pensase nisto non é sinxelo, desde logo ten mérito e é sorprendente. Pode ser que antes houbese un só tambor e non dous como agora para mover a corta. O sistema actual permite un percorrido moito maior da corda, do outro xeito non se podería pasar duns 55 grados. Ao meter dous tambores con radios axeitados, conseguiuse mellorar isto”.

O libro
Estas e outras análises sobre tan singular aparello poden atoparse no libro O botafumeiro. Estudos e evocacións que presentaron recentemente o Consello da Cultura Galega e mais Hércules de Edicións. Imaxes, diagramas e explicacións do propio Sanmartín explican polo miúdo as leis físicas que se agochan neste ritual. Canda a el, unha análise de Antón Santamarina indaga nas orixes do nome e analiza outras referencias a incensarios na nosa lingua. Pola súa banda, José María Díaz Fernández, deán da catedral, e mais Xosé M. Sánches Sánchez, do arquivo da mesma, explican polo miúdo a historia do artefacto.

Botafumeiro na nave da Catedral de Santiago

Fonte: Hércules de Edicións

Guías para a corda do incensario

Fonte: Hércules de Edicións