O recente redescubrimento dunha sauna castrexa en Cervo pon de actualidade estes enigmáticos edificios do noso pasado

Nos últimos días, a asociación Mariña Patrimonio recuperou a memoria dun importante achado arqueolóxico nas proximidades do polémico castro da Atalaia (Cervo). Tratábase dunha sauna castrexa, un curioso edificio descuberto en 1974, escavado e despois volto a soterrar. O seu achado mantívose na memoria veciñal ata hoxe. Estas curiosas saunas, empregadas como edificios termais, son as construcións máis orixinais da cultura dos castros e un fenómeno único na prehistoria europea, pero aínda non coñecemos ben os seus usos. Así que entrevistamos a Ángel Villa Valdés, un dos principais expertos neste tipo de edificios, para que nos explique en profundidade estes edificios.

O Concello de Cervo conta cun castro enredado na polémica, xa que o concello permitiu a edificación no seu interior e a construción só puido ser parada cando as máquinas comezaran a obrar sobre a superficie do recinto arqueolóxico. A urbanización do castro provocou a contestación veciñal, liderada pola asociación Mariña Patrimonio, e moitos veciños lembraron unha excavación levada a cabo no lugar nos anos 70. Unha investigación nas páxinas de El Progreso levou ao achado dunhas intereresantes fotos publicadas no xornal nas que se amosa un edificio subterráneo que foi sepultado de novo e que hoxe está na propiedade coñecida como a horta da Dorita. Era, sen dúbida, unha sauna castrexa.

¿Pero a xente dos castros tiña saunas?, podería ser a asombrada pregunta posterior de calquera. Si. Ao que sabemos hoxe en día, un certo número de castros de Asturias, Galicia e Portugal dispoñan deste tipo de edificios, que contrastaban coa monótono urbanismo de vivendas destes castros. Ata o de agora, téñense atopado cando menos 17.

Durante moito tempo, unha corrente dominante na arqueoloxía do noroeste peninsular considerou que estas saunas eran unha adaptación castrexa de edificios relixiosos ou públicos romanos. Pero científicos como Ángel Villa Valdés, arqueólogo da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural do Principado de Asturias e un dos maiores expertos nestes enigmáticos edificios da cultura castrexa, demostraron o contrario: as saunas tiñan as súas orixes netamente na cultura dos castros, varios séculos antes da chegada dos invasores romanos. Entrevistamos a Ángel Villa para que nos explique en profundidade as peculiaridades e funcións destes edificios repartidos por castros de Asturias, Galicia e Portugal.

¿Cal é o ámbito xeográfico das saunas castrexas?
As saunas castrexas constitúen unha das creacións arquitectónicas máis orixinais da Cultura Castrexa do noroeste da Península Ibérica. En España a súa presenza, como fenómeno máis ou menos frecuente nos poboados fortificados, limítase ás comunidades de Asturias e Galicia que reúnen un conxunto de 8 edificios de natureza inequivocamente termal ademais dalgúns outros casos de discutible identificación.

¿Existe unha tipoloxía máis ou menos identificable para estes edificios?

Así é. As saunas castrexas ou monumentos con forno, son edificios singulares que destacan polo seu tratamento monumental sobre o monótono paisaxe urbana que caracteriza a trama edificada dos poboados castrexos. Presentan planta rectangular e cabeceira polo xeral absidiada e a súa estrutura interna organízase en estancias sucesivas cubertas a dúas augas sobre falsa bóveda, onde poden identificarse canalizacións, depósitos para a auga e zonas de combustión. As particularidades formais da súa estrutura e a relativa monumentalidade da súa fábrica producen un inevitable contraste co resto de solucións construtivas castrexas.
Foron precisamente estes trazos comúns e o seu emprazamento ocasionalmente subterráneo as razóns que xustificaron un teórico irmandamento de todos os monumentos coñecidos ao norte e sur do Miño. Unha identificación que obviaría diverxencias rexionais moi significativas como a diferente posición dos edificios respecto ao núcleo fortificado, a elección de emprazamentos topográficos antagónicos ou o seu grao de dependencia de fontes e mananciais que evidencian, en definitiva, unha dualidade funcional evidente.

¿Por que estaban situadas non exterior dos castros?

Non todas as saunas castrexas localízanse no exterior dos poboados. Esta posición é común nos edificios meridionais, dependentes para o seu uso e liturxia de acuíferos que ocasionalmente poden, ademais, posuír calidades terapéuticas. Non ocorre así no caso das saunas de Asturias onde os edificios se alzan ostentosamente en espazos principais ao abrigo da fortificación. Con todo, si é certo, que en ambos os casos, tal e como sinala o profesor Coelho dá Silva para as saunas portuguesas, estas ocupan tamén unha posición inequivocamente vinculada coas vías de acceso aos grandes oppida. Esta dualidade formal parece hoxe unanimemente aceptada mesmo por quen pretenderon limitar o seu horizonte cronolóxico ao mundo romano. Neste sentido resulta particularmente significativa a denominación, en absoluto inocente, utilizada por algún autor ao recorrer a gentilicios conventuales procedentes da división administrativa romana da Gallaecia (lucense e bracarense) para identificar ambos os modelos.

¿En que período se comezan a construír? Evolucionaron ao longo do tempo?

No val do Navia os edificios termais máis antigos comezan a construírse a fins do século V ou comezos do século IV a.C. Así o indican as dataciones obtidas nas saunas dos castros de Pelou e Chao Samartín, en Grandas de Salime, e nunha das descubertas por García e Bellido no Castelón de Coaña. Un tempo no que xa están presentes algúns dos trazos máis representativos da arquitectura e organización urbana castrexa que haberán de pervivir até a conquista romana. Do mesmo xeito que ocorreu coa arquitectura doméstica, as saunas que superaron o cambio de Era mostran reformas e engadidos na súa estrutura, consecuencia probable da súa adaptación a novos usos termais e paulatino abandono do vello ritual do baño de vapor. Son bo exemplo desta evolución os cambios de posición e dimensións nalgúns fornos ou a instalación ou transformación das cabeceiras orixinais en salas de calor seca.

¿As "pedras formosas" eran comúns nas saunas?

A denominación Pedra Formosa deriva do gran monólito decorado a través do cal, nalgúns destes edificios, producíase o acceso dos usuarios á cámara de vaporización. En realidade, a súa existencia é anterior ao descubrimento das propias saunas e remóntase, no caso máis cedo, ao século XVIII. A súa procedencia, localizada na citania de Briteiros, e a súa talla excepcional suscitaron o interese de eruditos como Silva, Sarmento ou Hübner que, carentes doutra información, non acertaron a desvelar o significado da pedra. En 1930, tamén en Briteiros, produciuse o descubrimento dunha nova pedra formosa. Nesta ocasión a peza conservaba a súa posición orixinal no edificio e o misterio quedou resolto. Desde entón, a denominación daquela parte tan rechamante fixouse como denominación do conxunto nun fenómeno de sinécdoque que perdurou até a actualidade. Na súa modalidade máis convencional de monólitos polo xeral profusamente decorados con motivos xeométricos, son característicos das saunas meridionais e contan con soberbios exemplos nos poboados de Briteiros, Alto dás Eiras ou Alto das Quintas. Nas saunas setentrionais como as do Navia, o tránsito cara á estancia central e cabeceira debía realizarse a través de paneis de madeira de cuxa existencia tan só restan rebaixes e fisgas para o encaixe. seogratis.org

¿Cales eran as súas función?

A función destes magníficos tabiques monolíticos non era outra que facilitar o illamento e evitar a perda de calor na sala de vaporización. Por esta razón o acceso practicábase a través dun pequeno van que favorecía a conservación da temperatura adecuada ao ritual. Outra cuestión é o significado do programa ornamental desenvolvido sobre as mesmas e, por extensión, o da cerimonia para a cal se concibiron edificios tan singulares. Ningún dos investigadores dos que abordaron a cuestión con certa seriedade dubidan da súa utilización como baños de vapor e do seu profundo sentido ritual. Outra cuestión é a natureza da cerimonia desenvolvida que para certos autores como M. Almagro ou J. Álvarez-Sanchís estarían vinculadas con ritos de paso practicados por sociedades guerreiras protocélticas mentres que outros, como A. Coelho, inclínanse pola súa vinculación co culto a divindades indíxenas como Nabia. No noso caso, a aparición na canle de arroios de pilas graníticas de grandes dimensións, similares ás conservadas na sauna de Coaña, parece evidenciar unha certa relación co medio acuático, talvez como proxección ou transposición ao poboado dun rito orixinado nas canles fluviais ou vinculado con divindades de natureza acuática.

¿Son de inspiración romana ou son plenamente orixinarias da cultura castrexa?

Respecto diso tampouco cabe xa ningunha dúbida. A mediados do século pasado o descubrimento da función balnearia destes edificios, proposta por F. Conde Valvís e corroborada por M. Chamoso en Augas Santas supuxo un avance esencial na súa interpretación histórica e estrutural. En xeral, tal lectura foi inmediatamente admitida pola maior parte de investigadores. Aceptábase entón que a implantación das saunas castrexas era unha mera adaptación local de hábitos termais que se estenderon entre as comunidades indíxenas baixo dominio romano. Con todo, a defensa daquela interpretación, que supuxo un paso de extraordinaria utilidade na investigación fai máis de cincuenta anos, significa hoxe rozar o disparate ao ignorar os datos que están a proporcionar as escavacións en curso e que están convenientemente avalados por estratigrafías e dataciones Carbono 14, técnicas, entre outras, que axudaron a consolidar a Arqueoloxía como disciplina científica.

O caso asturiano é ben representativo do devandito. Desde mediados dos anos oitenta xeneralizouse con gran éxito a hipotética fundación romana dos castros na área occidental da rexión e, por conseguinte, asumíase tal antigüidade para as saunas neles descubertas. é máis, a aparición de novos edificios noutros xacementos presentábase como proba inequívoca da romanidade orixinal do poboado. Pois ben, bastaron uns anos para obter secuencias estratigráficas que remontan ao século VIII a.C. a antigüidade dalgún destes castros nos que até hai tan só unha década non se recoñecía indicio algún de ocupación prerromana.
Aínda así, certos autores, cada vez menos, son remisos a modificar a súa postura e persisten, como recentemente recordaba F. Sande Lemos en referencia a F. Calo Lourido e S. Ríos González, no concepto superado e obsoleto dun universo castrexo concibido como emulación rudimentaria de patróns clásicos. Da solvencia e honradez profesional dalgún deles dá cumprida conta a sentenza xudicial, creo que sen precedentes no ámbito da Arqueoloxía peninsular, pola que se recoñece no segundo a apropiación de investigacións alleas, precisamente no ámbito de estudo que ocupa esta entrevista.

En definitiva e respondendo á súa pregunta, o repertorio de edificios termais conservado nos castros galegos, asturianos e portugueses constitúe, nas súas diversas versións, unha das creacións máis interesante e representativa dos pobos que ocuparon estes territorios durante a Idade do Ferro e que integra, pola súa orixinalidade, pola súa entidade arquitectónica e pola súa excelente preservación un conxunto patrimonial de primeira orde na arqueoloxía protohistórica europea.