A pegada cultural do lobo

É, aínda neste século XXI, un icono da nosa cultura. O lobo, temido, cazado e atacado durante anos, inicia agora unha nova época coa posta en marcha do Plan Integral de Xestión desta especie. Entre as iniciativas, para alén de procurar garantir unha mínima presenza do animal no país, está o intendo de mellorar as actitudes da poboación encol deste animal. Un traballo nada sinxelo, xa que o número de prexuízos relacionados con esta especie é dificilmente superable por animal ningún.

Pódennos dicir que é un animal gregario, que caza en mandas, moi cariñosos coas crias e fiel aos seus compañeiros. Mais por moito que conten, para a maior parte dos galegos e polo momento, o lobo está vencellado ao medo. E é que non falamos dunha especie, senón de todo un símbolo fondamente arraigado no noso sistema cultural, asociado ao sobrenatural e considerado un perigo para o home e a súa facenda. A súa condición de besta sobrenatural fica en evidencia nas diferentes versións que existen sobre o seu sistema de alimentación, no que alterna en períodos fixos (de días a meses, segundo as versións), aire, lama e carne, mesturando así elementos vitais básicos no seu ser. Tamén se lle apón unha ollada hipnótica que paraliza as súas vítimas, mesmo humanas. Aínda ben que a lenda rexistra algún caso no que a situación é inversa: Unha das milagres de San Froilán foi precisamente amansar e domesticar un deste animais só coa ollada e o falar. O santo fixo un amigo lupino que o acompañou polo mundo.

Efectos e xogos
Non sendo santo, un dos efectos secundarios que poden resultar do encontro cun destes animais pode ser a perda da fala e a súa presenza provoca habitualmente un arrepío (ou “arreguizo astral” segundo Risco) nas persoas, pondo os cabelos de punta. O poder que se lle apón ao animal ten, cando menos, algunha aplicación positiva: disque se envolver na súa pele é bo para o reuma. Claro que para iso, antes hai que apañalo. Para loitar contra o medo, o humor é unha boa arma, e há ser por iso que abondan na nosa tradición contos humorísticos nos que o lobo, coma burlados as máis da veces, ocupa un lugar destacado. Ata xogos para nenos hai que levan o nome deste animal.

Lingua de lobo
Esta figura mítica deixou, como non podía ser menos, unha fonda pegada na nosa toponimia. Existen no noso país nomes que asocian o animal a un lugar, coma Castiñeiro do Lobo, Fonte do Lobo, Forca do Lobo, Covas de Lobos; topónimos que directamente fan referencia ao corpo do animal, coma Pouta do Lobo e Rabo de Lobo outros que se centran no seu hábitat, coma o coñecidos Lobeiras; e aínda existen os que fan referencia directa á súa morte ou caza: Lobomorto, Matalobos, ou Foxo do Lobo. Para alén dos múltiples e máis obvios, debemos pensar que tamén fan referencia a este animal, empregando o termo xermánico, os nomes de lugar rematados en ulfe: Gondulfe, Trasulfe ou Randulfe lembran tamén estes espazos. Outros nomes que quedaron na nosa lingua, desta volta empregados para se referir ao animal sen o mentar directamente (para evitar chamalo) son algúns coma “o aquel”, “o outro”, “o bicho”, “ o da boca rachada”, “o fillo do demo”, “o compadre” ou “o tío Pedro” entre moitos outros. Por non nos meter xa no amplo refraneiro ao que deu pé, con exemplos coma “enterra de lobos ouvear coma todos”, “cousa de moitos, cousa de lobos” ou “palabra, díxolle o lobo á cabra”.

Espazos lupinos
A nivel de arquitectura popular, e máis achegados ao aspecto máis mundano da especie, é evidente que a ameaza desta animal deu en toda unha serie de cercados de pedra e de todo tipo de construcións para gardar o gando, unha influencia nada desdeñable, pois sobre a nosa paisaxe. Máis directamente vencellados a este depredador, os foxos de lobos son construcións que constan de dous grandes muros que van marcando un camiño cada vez máis estreito e que rematan nun espazo sen saída. Como se pode imaxinar, a súa utilidade era conducir ata alí unha manda e ila cercando ata que finalmente quedaban atrapados. Unha vez no foxo, a miúdo situado a nivel inferior, os animais eran aniquilados. Na actualidade consérvanse arredor de trinta destas construción, que estenden os seus muros ata 800 metros (caso dos da Serra da Groba) repartidas polo país. Un dos casos máis senlleiros é o que se conserva no Coto da Eira, Mondariz, con foxo dobre e documentado desde 1664. No entanto, o abandono do rural e a construción de parques eólicos nas zonas de monte onde se localizan habitualmente está a provocar a ruína de moitas destas construcións.
No Suído e mais en Faro de Avión existen outras construcións relacionadas con esta especie, trátase dos chozos, empregados para durmiren os pastores onda o gando e dotado de construcións anexas para gardar os animais.


É de ver que a desaparición da nosa cultura tradicional e mais as accións previstas no plan de xestión para diminuír a presión humana sobre o lobo han mermar os prexuízos contra esta especie. No entanto, aínda que estes factores favorezan a supervivencia do animal no país, o que semella condenado á extinción é a súa condición de figura mítica no noso imaxinario colectivo.